Początki kształtowania się układu miejscowości, która jeszcze w pierwszej ćwierci XVIII w. była określana jako kolonia Jedlinka, sięgają końca XVII w. Pierwsze, wznoszone na przełomie XVII i XVIII w. budynki lokalizowano wokół źródła leczniczego. Dały one początek zabudowie późniejszego Placu Zdrojowego. Jedlina już jako miasteczko, zaznaczona na mapie z około połowy XVIII w. nazwa Charlottenbrunn, leżała w granicach Księstwa Świdnickiego. Zasięg siedliska w XVIII w. ograniczał się do nieregularnie rozłożonej, niewielkiej grupy budynków, zlokalizowanej wzdłuż Placu Zdrojowego. Przez środek Placu płynął skanalizowany potok, nad którym przerzucono mosty. Wzdłuż kanału wytyczono aleje, prowadzące w kierunku centralnie założonego pawilonu głównego źródła Charlottenquelle...

Zabudowę placu ok. poł. XVIII w. tworzyły budynki o charakterze reprezentacyjnym: Grosse Haus zwany również Fürsten Haus, dwór tzw. Schlössel, który zbudowano dla założycieli uzdrowiska Hansa Christopha barona von Seher-Thoss i jego żony, Charlotty, Dom Zdrojowy, kasyno zwane Grosse Saal, pawilon gry w bilard, traktiernia. Na zapleczu głównych budynków centrum zdroju, znajdowały się oficyny pomocnicze, jak kuchnia, dom łaziennego, stajnie. Niezabudowana była jeszcze wtedy droga, prowadząca do majątku Jedlinka (obecnie ulica Piastowska). Zasięg utworzonego w XVIII w. siedliska pozostał bez zmian w 1 ćw. XIX w. Rozwój przestrzenny nastąpił dopiero w 2 ćwierci XIX w., gdy Jedlina stała się bardziej znanym w regionie uzdrowiskiem. Pierwsze w tym czasie budynki wzniesiono na południe od Placu Zdrojowego, wzdłuż północnego odcinka dzisiejszej ulicy Piastowskiej. Ten południowy kierunek rozwoju przestrzennego miasteczka utrzymał się także w 3 ćwierci XIX w., gdy w 1863 r. przy ul. Piastowskiej zbudowano zespół kościoła ewangelickiego i założono cmentarz. Dało to początek zabudowie obu pierzei ulicy Piastowskiej.

 

Główna zabudowa uzdrowiska w 3 ćwierci XIX w. koncentrowała się jak w poprzednich latach wokół wydłużonego Placu Zdrojowego. Stanowił on nadal centrum życia kurortu. Stały tam wymienione wcześniej, osiemnastowieczne budynki, z których część, np. Dom Zdrojowy przebudowane zostały w 1 i 2 ćwierci XIX w. Przy północnej pierzei placu zlokalizowane były rozbudowane w 1 połowie XIX w. hotele, m.in. Hirschberger Hof i Deutsches Haus (Plac Zdrojowy 8 i 9). Południowo-zachodnia stronę placu zamykał przebudowany w 2 i 3 ćw. XIX w. Dom Zdrojowy i najstarszy, jak głosi tradycja, XVII-w. zajazd Grundhof (rozebrany po 1945 r.). Zabudowa Placu Zdrojowego i ul. Piastowskiej miała w 3 ćw. XIX w. charakter luźny. Pośrodku Placu znajdował się przebudowany w latach 30-tych XIX w. pawilon źródła Charlotty, za którym w miejscu wcześniejszego traktu spacerowego nad kanałem założono promenadę z otwarta hala spacerowa, pijalnia wód i pawilonem koncertowym. Przedłużeniem promenady od południa była aleja lip drobnolistnych, tzw. Bismarck Allee (obecnie Aleja Niepodległości), prowadząca w kierunku zbudowanego w 1863 r. zespołu kościoła ewangelickiego.

Poza terenem zabudowanym, w naturalnych kompleksach leśnych urządzono tereny spacerowe. Jednym z tych założeń był park zdrojowy (obecnie przy ul. Warszawskiej), utworzony około połowy XIX w. Wytyczonymi ścieżkami łączył się on z zalesionym stokiem góry Rzepisko.

W południowo-zachodniej części Jedliny (ul. Poznańska) znajdował się drugi park leśny - Karlshain, założony w 1849 r. Z centrum miejscowości prowadziła do niego aleja lip, tzw. Beinert Allee (obecnie ulica H. Sienkiewicza). W istniejący wcześniej, naturalny drzewostan wzgórza wkomponowano drzewa i krzewy o charakterze rodzimym i aklimatyzowanym oraz wytyczono ścieżki spacerowe. Założone zostały także platformy widokowe, altany, rzeźby, ławki. Pośrodku tego kompleksu wzniesiono tzw. Szwajcarkę, zajazd z pijalnia mleka i żętycy.

Niewielkie parki i ogrody powstawały niemal przy każdym pensjonacie, willi, przy zajazdach. Znaczniejsza powierzchnię zajmował park, utworzony przy pensjonacie Willa Sanssouci (obecnie dom, ul. Chojnowska 2). łączył się on z położonym na stoku wzgórza Blockberg lasem, gdzie założono terrasy. Niewykluczone, że park ma starsza genezę niż willa, która w zachowanej obecnie formie jest budowla pochodząca z około połowy XIX w. Na mapach XIX-w. park oznaczono nazwa Alter Park. Ogród i park znajdował się także przy willi Parkschlösschen (obecnie dom, ul. Warszawska 3).

Ukształtowana w 3 i 4 ćwierci XIX w. sylwetę miejscowości charakteryzowała luźna i dość chaotyczna zabudowa. Większość budynków, to 1 i 2 kondygnacyjne kamienice i pensjonaty, z których część pochodzi z XVIII w. a swój obecny wygląd uzyskały w wyniku dziewiętnastowiecznych przebudów. Budynki zdrojowe, hotele i pensjonaty o charakterze reprezentacyjnym, zlokalizowane były przy Placu Zdrojowym. Kilka okazałych willi wzniesionych w rozwidleniu ulic Warszawskiej i Wałbrzyskiej  nadało tej części miasteczka charakter reprezentacyjny. Skromniejsze wille i pensjonaty powstawały wzdłuż ulicy Piastowskiej i Lipowej. Dominantę wysokościowa tworzył położony na wzniesieniu, ewangelicki kościół z wieża, otoczony masywem zieleni cmentarza. 
W 4 ćwierci XIX i na początku XX w. powstała luźna, willowa zabudowa ulic Akacjowej, Poznańskiej, Cmentarnej. Zbudowano malowniczo położone pensjonaty przy ulicach Pięknej i Kościelnej. Przy ul. Chojnowskiej 12 wzniesiono w 1914 r. dom dziecka tzw. Pestalozzihaus oraz w jego pobliżu kompleks basenu kąpielowego. Na początku XX w., przy ul. Cmentarnej 1, powstał zespół tkalni z willa fabrykanta.

 

 

W okresie międzywojennym lat 20-tych i 30-tych XX w. kontynuowano jedno- i wielorodzinna zabudowę ulic Akacjowej, Poznańskiej i Cmentarnej, gdzie wzniesiono także kilka pensjonatów. W tym czasie zbudowano domy wielorodzinne przy ulicach F. Chopina, Południowej, Leśnej. W latach 20-tych, wzdłuż północnej pierzei ulicy Poznańskiej, powstało osiedle jednokondygnacyjnych, szalowanych drewnem domów mieszkalnych w tzw. stylu tyrolskim. Większość z wytyczanych w XIX i XX w. ulic otrzymywała nasadzenia drzew. Wraz z nowymi budynkami zgodnie z tradycja miejscowości uzdrowiskowych, powstawała także zieleń przydomowa.

W 1934 r. oddano do użytku nowy kościół katolicki p.w. Św. Trójcy, posadowiony przy ul. Piastowskiej. Wieża kościoła wzbogaciła sylwetę miasteczka o druga oprócz kościoła ewangelickiego dominantę architektoniczna.

 

Stan zachowania układu i zabudowy Jedliny-Zdroju.

Po 1945 r. stan historycznego układu dróg i ukształtowania przestrzennego uzdrowiska nie uległ większym zmianom. Część budynków o pierwszorzędnym dla układu przestrzennego znaczeniu, po kapitalnych remontach utraciła całkowicie lub częściowo wystrój elewacji i wnętrz. Doprowadziło to do częściowej degradacji krajobrazu architektonicznego uzdrowiska, zwłaszcza jego centrum.

Funkcję centralnej części układu komunikacyjnego zachował Plac Zdrojowy. Główna arteria układu pozostała prowadząca do placu ulica Piastowska, w XVIII w. spełniająca funkcję drogi łączącej posiadłość w Jedlince z zdrojem. Zachowały się bryły części budynków, zamykających przestrzeń placu. Dom Zdrojowy pozostał w formie, jaka nadano mu w trakcie dziewiętnastowiecznych przekształceń. Utrzymano bryły osiemnastowiecznych hoteli (plac Zdrojowy 8 i 9), które jednak w trakcie kapitalnego remontu pozbawione zostały wystroju elewacji i wnętrz. Rozebrano osiemnastowieczny dwór właścicieli uzdrowiska (Plac Zdrojowy 6), w XIX w. przekształcony w aptekę i mieszkanie aptekarza. Gruntownie przebudowano południowa pierzeję placu, gdzie wzniesiono bezstylowy blok sanatoryjny. Pawilon źródła leczniczego, dziś już nieużytkowany oraz hala spacerowa przy promenadzie zachowały formę nadana tym obiektom w latach 30-tych XX w.

Na północny zachód od centrum zdroju, w obszarze zakreślonym rozwidleniem ulic Wałbrzyskiej i Warszawskiej, powstaje obecnie osiedle domów jednorodzinnych. Niska zabudowa osiedla nie stanowi większego zagrożenia dla historycznej zabudowy centrum uzdrowiska.

Nadal funkcjonują, obecnie jednak fragmentami zaniedbane, tereny zieleni uzdrowiskowej, tj. promenada przy hali spacerowej i aleja lipowa (Aleja Niepodległości), prowadząca w kierunku kościoła ewangelickiego. Zachował się park zdrojowy przy ul. Warszawskiej z nasadzeniami buków i świerków, basenem i utwardzonymi ścieżkami, prowadzącymi do części leśnej.

Nieco gorszy stan zachowania prezentuje park leśny Karlshain z tzw. Szwajcarka przy ul. Poznańskiej. Nie zachowały się zdobiące go pierwotnie rzeźby parkowe, altany i inne urządzenia. Czytelne są natomiast utwardzone ścieżki i schody terenowe. Schody terenowe prowadzące do punktu widokowego na wzgórzu, wyłożone są płytami piaskowcowymi i zaopatrzone w drewniane barierki. W drzewostanie parku przeważają buki, świerki, modrzewie. Przed budynkiem Szwajcarki, pozostałości kasztanowców jadalnych oraz drzew aklimatyzowanych.

Nad końcowym odcinkiem ulicy Warszawskiej zachowały się relikty punktu widokowego Beinerthöhe z widokiem w stronę zabudowy Jedliny. Znajduje się tam fragment tablicy pamiątkowej, która prawdopodobnie upamiętniała zasługi geologa i aptekarza K. Beinerta dla rozwoju Jedliny.

Spośród pozostałości założeń willowo-parkowych, rozmiarami terenu zadrzewionego zwracają uwagę następujące zespoły: ul. Warszawska 2 (willa o reprezentacyjnej formie z pawilonem, reliktami ogrodu z fontanna i schodami prowadzącymi na taras, pojedyncze nasadzenia lip, klonów, jaworów), ul. Warszawska 3 (willa-pensjonat, duży ogród z altana, pagórkiem widokowym, szpalerem lip), ul. Akacjowa 2 (willa-pensjonat, zadrzewienie parkowe z około 80-letnimi lipami, kasztanowcami, modrzewiem), ul. Akacjowa 6 (willa z około 80 i 100-letnimi dębami, świerkami, modrzewiami oraz polana).

Po 1945 r. zlikwidowano przykościelny cmentarz ewangelicki. Usunięte zostały nagrobki i zatarte ścieżki. Zachowano ślady kompozycji roślinnej w postaci alei klonów i jałowców oraz pojedyncze nasadzenia lip i klonów. Wydzielono północno-zachodni fragment cmentarza, gdzie wzniesiono bezstylowy dom. Na działce położonej za cmentarzem, na północny zachód od ulicy Leśnej zbudowano dominującą w tej części miasta szkołę, drastycznie kolidująca z bryła kościoła, pobliska zabudowa i krajobrazem.

W wyniku rozrostu drzew okalających kościół Św. Trójcy, wieża kościoła częściowo utraciła charakter dominanty architektonicznej.

Naturalne, górskie kompleksy leśne Jedliny-Zdroju, z których część zagospodarowano w przeszłości zielenią parkowa użyteczności publicznej a także urządzone w XIX i XX w. promenady, aleje oraz parki i ogrody w zespołach willowych i przy pensjonatach, mimo często dużego stopnia zniszczenia, zachowały swe walory ekspozycyjne dla historycznej zabudowy kurortu. Oba wspomniane elementy współtworzące lokalny krajobraz kulturowy, tj. zabudowa miasta i stanowiąca jej malownicza oprawę zieleń urządzona i naturalna, wymagają w równym stopniu zabiegów konserwatorskich i pielęgnacyjnych.

W 1970 r. zmienił się zasięg administracyjny Jedliny-Zdroju. Granice miasteczka powiększono w wyniku przyłączenia wsi Jedlinka, Suliszów, Glinica i Kamieńsk.

 

Informację sporządziła: K. Szemiel (na podstawie "Jedlina-Zdrój. Studium historyczno-urbanistyczne." B. Adamska)